"आई"...!

https://www.facebook.com/tejashripradhan02/videos/390750654920578/?t=53

मुळात दूरदर्शनशी आमचा संबंध महिन्याचा महिन्याला रिचार्ज करण्यापुरता येत असल्याने त्यावरील, दिव्यदृष्टी लाभलेल्या स्वघोषित विद्वानांना ज्यात काव्य (आमचे व्हर्जन: रडगाणे) शास्त्र (आ.व्ह.: कुटील नीती) आणि विनोद (हा मात्र खरेच!) सापडतो अशा, रोज बघण्याची सक्ती असणाऱ्या तर्कदुष्ट, बेगडी आणि पसरट मालिका, टीआरपीच्या गणिताने सजविलेल्या वृत्तवाहिन्या आणि नावातच अंतर्विरोध ठासून भरलेले रिऐलिटी शोज (सत्याचा दिखावा?) बघण्याचा दुरान्वयानेही संबंध (लिहिण्याच्या ओघात ‘योग’ म्हणणार होतो, त्याचा ‘भोग’ झाला असता!) येत नाही. तथापि, आम्ही आयुष्यात इतर काही उल्लेखनीय, नेत्रदीपक तथा भूषणावह साधले नसले तरी, ‘जे जे आपणासी भावे, ते ते स्वजनांशी शेअर करावे’ अशा सक्तीभावाने भारलेले आणि ‘आला मेसेज की ढकल पुढे’चा सोशल वसा घेतलेले नेटकरी (हे स्वीकृत समाजकार्य ते लोक अतिशय ‘नेट’ लावून करतात म्हणून?) स्नेही खूपच जमवले असल्याने त्यांच्याकडून नित्यनेमाने प्रबोधन होत असते आणि कधी काही खरोखरच मौलिक हाती लागते. मालिकेतून मौलिक हे खरे तर अलौकिक! ते एक असो.

तर मुद्दा असा की अशाच आमच्या एका शुभचिंतक स्नेह्यांनी, चव-बदल म्हणून की काय, एरवीच्या प्रच्छन्न प्रबोधनात्मक प्रवचनाऐवजी हा एका मराठी मालिकेतील मौलिक प्रसंग (म्हणजे त्याची थोबाडपुस्तकावरील लिंक!) धाडला आणि त्या निमित्ते तेजश्री प्रधानला बघण्याचा योग (इथे चपखल!) आला. मराठी मालिकेकडून कसल्याच अपेक्षा(?) नसल्याने त्या माध्यमातून इतके काही विचक्षण मिळेल हा अतिशय सुखद (सांस्कृतिक?) धक्का होता!

मानवी संस्कृतीच्या इतिहासात पुरुषी मानसिकतेने (यात अनेक, किंबहुना बहुतांश, महिलाही आल्या) स्त्रीला कायमच गृहीत धरले आणि कुटुंबव्यवस्थेने ‘गृहिणी’ला हाउसवाईफ अशा नामाधीनाने मिडवाईफच्या रांगेत नेऊन ठेवले. आधुनिकतेची पुटं चढल्यावर, ‘आपण प्रोग्रेसिव्ह आहोत’ हे सिद्ध करणाऱ्या सोफेस्टीकेटेड प्रोफेशनल पुरुषाने घरातल्या ‘ति’चे प्रमोशन करून तिची हाउसवाईफ वरून ‘होममेकर’ अशी बढती केली. याने तिला समाजात मिरविण्याचा त्याचा आत्मसन्मान कदाचित सुखावत असेलही पण चार भिंतीत चिणले जाण्याच्या अना(र)कलनीय भोगाने ती दुखावत असेल हे लक्षात कोण घेतो... म्हणूनच अरुण कोलटकर त्यांच्या ‘वामांगी’मध्ये ‘आज एकदमच मला भेटायला धावून आलं अठ्ठावीस युगांचं एकटेपण’ हे स्त्रीत्वाच विदारक वास्तव रख्मायच्या काळजाला भिडणाऱ्या विषादाने मांडतात!

या संदर्भात सहज आठवले म्हणून – आमच्या एका अत्यंत उच्चविद्याविभूषित आणि लब्ध-प्रतिष्ठित परिचिताने स्वत:च्या अर्धांगिनीचा चार-चौघात, ‘या घरातल्या बायकांना ना कशातलं काही कळत नाही...’ असा उद्धार केला होता. आता तो त्याच्या येनकेनप्रकारेण माया जमविणाऱ्या साठेबाज क्लाएंटचे (हो, त्यांना गिऱ्हाईक नाही म्हणत काही, ते साऱ्यांचे सर्वप्रकारे गिऱ्हाईक करत असले तरी!) बॅलंस-‘शीट’ सांभाळण्यात गुंतला होता तेव्हा याच त्याच्या कुलदीपकांच्या माऊलीने, त्याच्या भाषेत – घरातल्या बायकोने, त्याच्या संसाराच्या गणितात भर घातली नसती तर त्याच्या नातेसंबंधांच्या बॅलंसशीटमध्ये मोठ्ठा डिफीसिट आला असता याची टॅली त्याला शेवटपर्यंत लागली नाही. तेही एक असो.       

...आणि मुलांसाठी ‘आई’ म्हणजे तर घरात आल्यावर, कीहोल्डर पासून टीव्ही रिमोट पर्यंत सगळ्या हाताशी लागणाऱ्या वस्तूंबरोबर, सवयीने गृहीत धरायची गोष्ट!  ऐलेक्सा, गुगल मिनी किंवा तत्सम एको डिव्हाईसेसचा शोध लावण्याची प्रौढी मिरविणाऱ्या तंत्रज्ञानी अमेरिकी कंपन्यांना, आम्ही भारतीयांनी हा शोध लावून युगे लोटली याचा पत्ताच नाही. फक्त आम्ही तिला अशा फॅन्सी नावांनी न ओळखता, आमच्या अभिजात, दैदिप्यमान आणि सोशिक संस्कृतीला शोभेल अशा सात्विक, सालस आणि शालीन नावाने बोलवतो – “आई!” ती एक जिवंत सजीव आहे आणि तिच्या बुद्धीसह साऱ्याच संवेदना आपल्यापेक्षा हजारपटीने तीव्र आहेत कारण ती आपली केवळ जन्मदात्री नाही तर पालनकर्ती आहे याचे भान असायला तीन महत्वाच्या जाणीवा जागृत असाव्या लागतात – संवाद, सौहार्द्र आणि संवेदना! अभिजात प्रज्ञेची जागा कृत्रिम बुद्धिमत्तेने घेतल्यापासून या तीघी हरवल्यासारख्या झाल्या आहेत आणि त्यांची जागा महत्वाकांक्षा, दिखावा आणि अनास्था यांनी बळकावली आहे.

तर घराघरात आढळणाऱ्या अशा अनेक बबड्यांचे डोळे उघडण्यासाठी हा तेज(काहीही हं... श्री!) तडका चांगलाच होता. शिवाय मराठी मालिकांची लोकप्रियता बघता हा सामाजिक संदेश अगदी मना-मनात नाही तरी घरा-घरात पोहचायला हरकत नसावी. या निमित्ताने, ‘घरातल्या बायकां’ची संघटना वगैरे बांधून त्यांच्या ‘न्याय्य हक्कांसाठी लढा’ द्यायचा म्हटला तर त्यांचेच अनाठायी आणि बेसुमार ममत्व उफाळून त्याला पहिला विरोध करेल म्हणून दुसऱ्या पार्टीचेच समुपदेशन करावे या मिषाने हा लेखनप्रपंच!

खर तर ‘आई कुठे काय करते...?’ याच सणसणीत उत्तर १९८९ साली अशोक पाटोळे लिखित आणि दिलीप कोल्हटकर दिग्दर्शित ‘आई रिटायर होतेय...’ मधून भक्ती बर्व्यांनी अतिशय मार्मिक पण करारी पद्धतीने दिले होते. ‘आई’ची ही भूमिका लोकप्रियही झाली होती हे त्या नाटकाच्या भक्तींनी केलेल्या ७५० आणि त्यांच्यानंतर स्मिता जयकरांनी केल्या १०० प्रयोगातून तसेच हिंदी व गुजराती रंगभूमीवर अनुक्रमे जया बच्चन आणि सरिता जोशी यांनी साकारलेल्या या नाटकाच्या रुपांतरीत प्रयोगातून सिद्ध होते.

पण मध्ये बराच काळ गेला... सुमारे तीस वर्षाचा. या काळात समाजात खूपच उलथापालथ झाली आणि उण्यापुऱ्या दोन पिढ्यांच्या या अवकाशात जणू कित्येक वर्षांची उत्क्रांती झाली. रंगभूमी आणि रुपेरी पडदा या दोन्हींची जागा घराघरातल्या छोट्याशा स्क्रीनने घेतली. मेंदू आणि हृदय या माणसाच्या दोन नियंत्रक अवयवांबरोबर मोबाईल हा तिसराच जीवनावश्यक घटक बनला आणि मेंदूच्या तर्कशुद्ध विचार करण्याच्या क्षमतांचे आणि हृदयाच्या मानवी संवेदनांचे नियंत्रण हा स्मार्ट डिव्हाईसच करू लागला. या स्मार्टफोनने सुरु होणाऱ्या आणि त्याला उशाशी घेऊनच संपणाऱ्या माणसाच्या दिवसात मानव्य शोधून तरी सापडेल की नाही याची शंका वाटू लागली. शिवाय कुठल्याही अनुभवात आनंद शोधण्यापेक्षा तो अनुभव या यंत्रात साठवण्याची आणि जगाला दाखवण्याची वृत्ती एवढी वाढीस लागली की ‘Hey there! I am using WhatsApp.’ ची जागा ‘I’m busy! WhatsApp is using me.’ ने केव्हा घेतली हे आत्मरत माणसाला समजलेही नाही. या सगळ्या आभासी जगातून माणसाला खडबडवून जागे करायला काही जागल्यांची समाजाला कायमच गरज असते. पूर्वी संत-महंत, दार्शनिक-विचारवंत हे काम करीत. अलीकडे अशा विभूती होतच नाहीत आणि ज्यांचा स्वत:बद्दल तसा भ्रम असतो त्याचं त्वरित निवडणुकीकरण होतं हा इतिहास ताजा आहे. ते आणखीन एक असो.

मुद्दा एवढाच की, तो तिकडे दूर ॲमेझॉनच्या जंगलात पेटलेला वणवा असो, जी जागतिक आहे, स्थानिक आहे की राजकीय आहे याबद्दलच काय, मुळात ती आहे की नाही याबद्दलही मतभेद असणारी मंदी असो, लोकमान्यांच्या संकल्पनेला पूर्णपणे हरताळ फासून आपल्या आजूबाजूला ‘ढगाला लागली कळ...’च्या तालावर बीभत्सपणे थिरकणारा गणेश’भक्तां’चा उत्सवी (की उन्मादी?) हैदोस असो किंवा मनुष्यप्राण्यासह समस्त सृष्टीवर काळाच्या ओघात दूरगामी परिणाम करणारी लघुदृष्टी धोरणे असोत... यात आज ना उद्या बदल होईल, सुधारणा होईल, माणसाला खरेच जाग येऊन ‘...आणि माणसांचा दिवस सुरु झाला!’ असं म्हणण्याची संधी मिळेल... पण त्यासाठी वर सांगितलेल्या किमान तीन हरविलेल्या जाणिवांचा शोध घ्यावा लागेल. आणि सगळ्याच गोष्टी गुगलवर सापडत नसतात, माणसाने आजचे हे त्याचे स्वत:चे जग गुगलशिवायच घडवले आहे!

एका मराठी मालिकेतील एका प्रसंगाच्या निमित्ताने एवढे सामाजिक अभिसरण (बापरे!) होणे हेही नसे थोडके... अशा आणखी काही मालिका आल्या तर एखाददिवशी आईबरोबर अशी एखादी मालिका पाहून बघावी (की बघून पहावी?) म्हणतो... कसे?